Tereny zielone w Metropolii Krakowskiej

Istotne znaczenie dla zaspokajania potrzeb mieszkańców, poprawy jakości życia i nawiązywania kontaktów społecznych ma wspólna przestrzeń, sprzyjająca integracji i budowaniu więzi. W ostatnich latach dzięki prowadzonemu procesowi rewitalizacji, zrealizowano w Krakowskim Obszarze Funkcjonalnym szereg inwestycji poprawiających stan zagospodarowania przestrzeni oraz poprawiających jakość życia mieszkańców. Środowisko i przestrzeń od początku było jednym z priorytetów działalności Metropolii Krakowskiej.

Tereny zielone na obszarze Metropolii Krakowskiej:

Tereny zieleni pełnią wiele istotnych funkcji w życiu społeczności miejskiej. Dla prawidłowego rozwoju człowieka istotny jest kontakt z naturą. Tereny zielone wpływają też pośrednio na potencjał gospodarczy Metropolii Krakowskiej. O coraz większym zapotrzebowaniu na tereny zieleni świadczy powstająca zieleń na dachach różnych obiektów tzw. zielone dachy.

W odniesieniu do zmieniających się trendów w zakresie ochrony środowiska, a także zagospodarowania przestrzennego, dotyczących terenów zielonych, na obszarze Metropolii Krakowskiej w latach 2007-2017 można zaobserwować wzrost zarówno liczby jak i powierzchni parków spacerowo-wypoczynkowych. Liczba parków w analizowanym okresie wzrosła z 46 do 54, natomiast z uwzględnieniem kryterium powierzchni, przyrost wyniósł ok. 87 ha. Analizując poszczególne gminy Metropolii Krakowskiej zdecydowanym liderem, w zakresie liczby parków spacerowo-wypoczynkowych, ze względu na rozmiar oraz funkcje pełnione w regionie jest miasto Kraków. Liczba parków w Krakowie wzrosła w latach 2015-2019 o 5 nowych parków miejskich i 24 parków kieszonkowych. W pozostałych gminach liczba parków nie uległa zmianie. Na terenie Krakowa znajduje się 50 parków miejskich, które łącznie zajmują ok. 490 ha, co stanowi nieco ponad 1,5% całkowitej powierzchni Miasta.

W 2017 r. na terenie KrOF tereny zieleni miejskiej zajmowały 127 499 ha, co stanowi łącznie 4,66% obszaru. Wśród nich wyróżniono: parki, zieleńce i tereny zieleni osiedlowej, lasy gminne, tereny zieleni osiedlowej, zieleń uliczną, parki spacerowo – wypoczynkowe, zieleńce oraz cmentarze. Lasy gminne zajmują 0,96% powierzchni, tereny zieleni osiedlowej - 0,81% natomiast tereny zieleni ulicznej - 0,49%. Parki, zieleńce i tereny zieleni osiedlowej zajmujące łącznie 1,52% powierzchni analizowanego obszaru. Należy jednak wyjaśnić, że omawiany wskaźnik nie wlicza się do lasów pozostających w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego "Lasy Państwowe” oraz lasów prywatnych. Nie opisuje on zatem w całości terenów zielonych, jednak jego zasadnicza wartość polega na porównywalności, bowiem odnosi się on do tego samego przedmiotu we wszystkich analizowanych jednostkach.

W Krakowie tereny zielone i parki miejskie, znajdują się w szczególności w pobliżu rzeki Wisły i pełnią funkcję rekreacyjno-wypoczynkową. Kraków znalazł się w czołówce zielonych miast Europy. Złożona w listopadzie ubiegłego roku aplikacja Krakowa w konkursie „European Green Capital 2022” została wysoko oceniona przez kilkunastu ekspertów, co pozwoliło miastu zająć wysoką piątą lokatę wśród 18 europejskich metropolii, które również ubiegały się o tytuł zielonej stolicy Europy. Najlepiej spośród wszystkich zgłoszonych miast, Kraków został oceniony w zakresie jakości wody. Wysoko ocenione zostały również działania dotyczące zagospodarowania terenu, w tym zieleni.

Działania na rzecz pielęgnacji wszystkich rodzajów zieleni miejskiej w przestrzeni ostatnich lat zostały rozwinięte a budżet na zieleń od 2015 roku wzrósł trzykrotnie. W ramach systemy „utrzymaj standard” określono w umowach z wykonawcami wymogi w zakresie utrzymania zieleni. Działania na rzecz pielęgnacji i rozwoju terenów zieleni w Krakowie są bardzo silnie skoordynowane. Kierunki rozwoju i zarządzania zieleni w Krakowie w latach 2019-2030 jest dokumentem, który określa szczegółowe wytyczne dotyczące planowania i zarządzania terenami zieleni w Krakowie oraz ich utrzymania. Dokument oparty jest na bazie danych przestrzennych, określający konkretne kierunki działań dla każdego z terenów zieleni miejskiej, oparty na sieci parków rzecznych i zielonych ciągach, składający się z terenów zieleni urządzonej i nieurządzonej, dostępny w zasięgu 15 min pieszego dojścia od miejsca zamieszkania. Kolejnym narzędziem do koordynacji działań na rzecz pielęgnacji zieleni jest system T3Trees łączący system bazy danych z informacją geograficzną (mapą), służące do zarządzania i monitorowania urządzonych terenów zieleni m.in. dzięki możliwości zlecenia prac za pomocą tego systemu i monitorowania stanu drzew – T3Trees jest zintegrowanym z systemem identyfikacji drzew Arbo Tag.

Co więcej w celu adaptacji do zmian klimatu Kraków zwiększył ilość zieleni w ścisłym centrum Miasta, gdzie w latach 2018-2019 posadzono 500 okazałych drzew, ok. 1400 krzewów oraz 750 000 bylin, trawa i roślin cebulowych. Zmieniono także oblicze wielu ulic wprowadzając zieleń - drzewa (egzemplarze o obwodach pni powyżej 100 cm). Do ochrony krajobrazu przyczyniać się będzie także tzw. Uchwała krajobrazowa przyjęta Uchwałą nr XXXVI/908/20 Rady Miasta Krakowa z dnia 26 lutego 2020 r. w sprawie ustalenia „Zasad i warunków sytuowania obiektów małej architektury, tablic reklamowych i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń”.

W 2018 roku przyrost obszarów zieleni miejskiej na terenie województwa małopolskiego w 3 gminach wyniósł łącznie ok. 0,24 ha, w tym 0,15 ha w Krakowie. 73 gmin zadeklarowało, że polityka zagospodarowania przestrzennego gminy uwzględnia zachowanie terenów zielonych i kanałów przewietrzania.

Bardzo ważnym zagadnieniem są parki podmiejskie (Periurban Parks), które łączą zieloną infrastrukturę z rozległych obszarów wiejskich z wnętrzem miasta. Są one zróżnicowane pod względem biologicznym niż większość parków miejskich, jednak przynoszą liczne korzyści w postaci czystego powietrza, kontroli temperatury, świeżej wody, produkcji żywności i drewna oraz siedlisk dla bioróżnorodności. Zazwyczaj Parki Podmiejskie przyjmują dużą liczbę odwiedzających i są narażone na pożary hałas zaśmiecanie i wysoką presję ze strony odwiedzających. Federacja EUROPARC wzywa miasta do aktywnego zaangażowania się w ochronę i czerpania korzyści z podmiejskich parków, gdyż odgrywają one bardzo ważna role w politykach europejskich.

Dane dla KrOF zestawiono z danymi dla innych obszarów funkcjonalnych w kraju. Metropolia Krakowska jest liderem pod kątem terenów zieleni w powierzchni gmin tworzących obszar funkcjonalny. Tereny zielone stanowią 4,7% jej powierzchni. Na drugim miejscu uplasowała się Metropolia Warszawska (3,9%), zaś na kolejnych miejscach: Subregion Centralny (3,2%), Łódzki Obszar Metropolitalny (2,9%) oraz Wrocławski Obszar Funkcjonalny (2,9%). Należy jednak wyjaśnić, że w omawiany wskaźnik nie wlicza się lasów pozostających w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego „Lasy Państwowe” oraz lasów prywatnych. Nie opisuje on zatem w całości terenów zielonych, jednak jego zasadnicza wartość polega na porównywalności, bowiem odnosi się on do tego samego przedmiotu we wszystkich analizowanych jednostkach.

Obszary chronione na terenie Metropolii Krakowskiej:

Do systemu przyrodniczego miasta Krakowa poza terenami zieleni urządzonej zaliczamy również formy ochrony przyrody wynikające z Ustawy o ochronie przyrody. Na terenie miasta Krakowa znajdują się fragmenty dwóch parków krajobrazowych (Bielańskiego i Tenczyńskiego) a także otulina Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie. Na terenie Krakowa znajduje się 5 rezerwatów, a ponadto aktualna ilość użytków ekologicznych na terenie gminy miejskiej Kraków wynosi 16[1], a pomników przyrody 342. Zgodnie z dokumentem „Kierunki rozwoju i zarządzania terenami zieleni w Krakowie na lata 2017 – 2030” Aneks II ochrona przyrody na terenie gminy miejskiej Kraków proponowane jest objęcie kolejnych obszarów formami ochrony przyrody - jako użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Obszary te wymienione są w ww. dokumencie. Do osnowy przyrodniczej miasta Krakowa zaliczamy również tereny ogródków działkowych oraz cmentarze. Lasy Krakowskiego Obszaru Funkcjonalnego są zarządzane przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Krakowie. Charakterystyczną cechą drzewostanów na terenie RDLP w Krakowie jest ich bogaty skład gatunkowy, zróżnicowanie wiekowe i złożona budowa piętrowa z dużą ilością podrostów, nalotów i podszytu.

W ostatnich kilkudziesięciu latach nastąpiły znaczne zmiany w składzie gatunkowym drzewostanów, polegające na dostosowaniu do warunków siedliskowych. Zmniejszył się udział sosny, świerka i brzozy na korzyść buka, dębu, jodły i modrzewia. Jest to efekt wieloletniej przebudowy drzewostanów znajdujących się na niewłaściwych siedliskach lub gruntach porolnych, a także sposobów zagospodarowania umożliwiających zachowanie rodzimych drzewostanów. Do lasów naturalnych KrOF można zaliczyć także obszary chronione - fragmenty Puszczy Niepołomickiej - które zlokalizowane są na terenie powiatu wielickiego.

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego lasy na terenie Metropolii Krakowskiej zajmują 10 294 ha, co stanowi 8,07% powierzchni tego terenu. Największy udział powierzchni lasów znajduje się w Czernichowie (17%) i Zabierzowie (15,8%). Na trenie Krakowa w 2020 r. nastąpił wzrost powierzchni leśnej do około 1 450 ha. Istotne działania planowane przez Kraków zawarte są dokumencie – Powiatowy program zwiększenia lesistości Miasta Krakowa na 2018-2040, przyjęty Uchwałą nr XXX/793/19 Rady Miasta Krakowa z dnia 5 grudnia 2019 r.

Kraków charakteryzuje bardzo mała lesistość, lasy i zadrzewienia stanowią 5,3% powierzchni miasta. Największą częścią lasów i zadrzewień położonych w granicach administracyjnych naszego miasta tj. ok. 600 ha od 01.01.2016r. zajmuje się Zarząd Zieleni Miejskiej. Pozostałe lasy należą lub są zarządzane przez: Fundację Miejski Park i Ogród Zoologiczny (zarządza „Lasem Wolskim”), Lasy Państwowe, lasy prywatne. Do najważniejszych kompleksów leśnych nad którymi ZZM objął nadzór z dniem 01.01.2016r.: Sikornik, Łasina, Celiny, Las Łęgowski, Las Mogilski, Branice, Bonarka, Borek Fałęcki, Skałki Twardowskiego, Wiszówka, Krzemieniec, Grąby, Królówka, Kostrze, Skotniki, Sidzina, Podgórki Południowe, Podgórki Północne, Wielkanoc, Tyniec, Kowadza, Dąbrowa, Górka Pychowicka, Zaborze, Tonie, Gaik, Bronowice, Opatkowice, Zbydniowice, Wróblowice, Głogowiec, Olszanica, Krzemionki, Las Witkowicki.

Do najlepiej zachowanych zbiorowisk leśnych na terenach zarządzanych obecnie przez ZZM zaliczono m.in. grądy i buczyny Wzgórz Tynieckich oraz starodrzew łęgu wiązowo-jesionowego w Lesie Mogilskim.

W najbliższych latach w miarę posiadanych środków ZZM planuje zwiększyć powierzchnię lasów Krakowie, zamierzamy włączyć do nowych nasadzeń także gatunki iglaste takie jak sosna zwyczajna, świerk pospolity, jodła pospolita oraz preferować gatunki liściaste o dużych zdolnościach fitoremediacyjnych takich jak np. brzoza brodawkowata, lipa drobnolistna, lipa szerokolistna.

Największy udział obszarów prawnie chronionych na obszarze KrOF znajduje się na terenie gmin Zabierzów (63,37%), Wielka Wieś (60,58%) oraz Zielonki (41,12%).

Na obszarze Metropolii Krakowskiej znajduje się jeden park narodowy - Ojcowski Park Narodowy, który został założony w 1956 r. Jego powierzchnia wynosi 2 145,7 ha, natomiast powierzchnia otuliny 6 777 ha.

Na terenie Metropolii Krakowskiej ustanowiono następujące formy ochrony przyrody:

Parki Narodowe wraz z otuliną:

Ojcowski Park Narodowy –Gmina Wielka Wieś, Gmina Zielonki,
Parki Krajobrazowe wraz z otuliną
Dłubniański Park Krajobrazowy – Gmina Zielonki, Gmina Michałowice;
Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie –Gmina Kraków, Gmina Michałowice, Gmina Wielka Wieś, Gmina Zabierzów, Gmina Zielonki;
Rudniański Park Krajobrazowy – Gmina Krzeszowice, Gmina Czernichów
Tenczyński Park Krajobrazowy – Gmina Krzeszowice, Gmina Liszki, Gmina Wielka Wieś, Gmina Zabierzów, Gmina Kraków;
Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy – Gmina Liszki, Gmina Czernichów, Gmina Kraków;
Obszar Natura 2000 – Natura 2000 Specjalne Obszary Ochrony oraz Natura 2000 Obszary Specjalnej Ochrony na terenie Metropolii Krakowskiej Dolina Prądnika –Gmina Wielka Wieś

Dolinki Jurajskie –Gmina Wielka Wieś, Gmina Zabierzów
Dolina Sanki – Gmina Liszki
Rudno – Gmina Czernichów
Rudniańskie Modraszki – Kajasówka – Gmina Czernichów
Cedron – Gmina Skawina,
Torfowisko Wielkie Błoto – Gmina Niepołomice
Koło Grobli – Gmina Niepołomice,
Puszcza Niepołomicka – Gmina Niepołomice
Skawiński Obszar Łąkowy – Gmina Skawina, Gmina Kraków
Łąki Nowohuckie – Gmina Kraków
Dębnicko-Tyniecki obszar łąkowy – Gmina Kraków

Rezerwaty przyrody na terenie Metropolii Krakowskiej:

Dolina Kluczwody – Gmina Zabierzów, Gmina Wielka Wieś,
Dolina Mnikowska – Gmina Liszki,
Dolina Potoku Rudno – Gmina Krzeszowice, Gmina Czernichów,
Dolina Racławki –Gmina Zabierzów,
Kajasówka – Gmina Czernichów,
Kozie Kąty – Gmina Skawina,
Skała Kmity – Gmina Zabierzów,
Wąwóz Bolechowicki – Gmina Zabierzów,
Zimny Dół – Gmina Liszki,
Cieszynianka – Gmina Mogilany,
Koło w Puszczy Niepołomickiej – Gmina Niepołomice,
Groty Kryształowe – Gmina Wieliczka,
Bielańskie Skałki, Bonarka, Panieńskie Skały, Skałki Przegorzalskie, Skołczanka – Gmina Kraków.

Pomniki przyrody na terenie Metropolii Krakowskiej:

Na obszarze KrOF w 2018 roku odnotowano łącznie 625 pomników przyrody, co w stosunku do całego województwa małopolskiego stanowi 28%. Najwięcej pomników przyrody na terenie KrOF znajduje się w Krakowie (52%), Zabierzowie (10,72%), Skawinie (9,28%). Najmniejszą liczbę odnotowano w Biskupicach (0,32%) oraz Michałowicach (0,80%).

Najcenniejsze elementy struktury ekologicznej na terenie KrOF wchodzące w skład fragmentu sieci ekologicznej ECONET-PL, obejmują:

obszary węzłowe:
o znaczeniu międzynarodowym (M)- obszar: 30M – Jury Krakowsko-Częstochowskiej,
o znaczeniu krajowym (K): obszar: 16K – Krakowski i obszar: 23K – Puszczy Niepołomickiej,
korytarze ekologiczne:
o znaczeniu międzynarodowym (m)- obszar: 26m – Dolina Górnej Wisły.

Ochrona korytarzy ekologicznych na terenie Metropolii Krakowskiej:

Ochrona korytarzy ekologicznych polega przede wszystkim na zapewnieniu odpowiednich warunków siedliskowych w ich obrębie oraz drożności na całym ich przebiegu. Należy dążyć do zachowania możliwie jak największej drożności korytarzy ekologicznych, a w szczególności do niepogarszania warunków ich funkcjonowania co przekłada się m.in. na konieczność uwzględnienia korytarzy migracji zwierząt w projektach inwestycji miejskich i indywidualnych. Bezwzględnie istnieje konieczność projektowania przepustów i przejść dla zwierząt w odpowiednich lokalizacjach. Konieczność zachowania tras migracji i możliwości przemieszczania się zwierzętom wynika z art. 5 pkt 2, art. 117, ust. 1, pkt. 2 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2020 r. poz. 55), rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. poz. 2183), art. 11, ust. 2, pkt. 6 ustawy z dnia 13 października 1995 Prawo łowieckie (Dz. U. z 2020 r. poz. 67). Projektowane przejścia i przepusty powinny umożliwiać przemieszczanie się zarówno dużym zwierzętom (m. in. sarnom i dzikom) jak i małym (m. in. drobnym ssakom oraz płazom).

Ponadto, aktualnym źródłem wiedzy na temat korytarzy ekologicznych na terenie miasta Krakowa jest „Mapa łączności ekologicznej” wykonana przez Pro Gea na Zlecenie UMK w 2019 roku.

Istotne jest także utrzymanie drożności naturalnych korytarzy ekologicznych, jakimi są doliny rzeczne, gdzie poważną barierę stanowi zabudowa.

Utrzymanie korytarzy ekologicznych nie wymaga stosowania ścisłego reżimu ochronnego, można w nich prowadzić gospodarkę rolną, hodowlaną, prace leśne, pozyskiwać owoce runa leśnego, czy grzyby, a w dolinach rzek zakładać np. plantacje wikliny. Tereny te powinny być przede wszystkim wykorzystywane dla rekreacji i turystyki, pod warunkiem, że związana z tym infrastruktura nie będzie utrudniać funkcjonowania korytarzy.

W ramach sporządzanych ocen oddziaływania na środowisko dla nowych inwestycji, należy uwzględnić wpływ na funkcjonowanie korytarzy ekologicznych. Dotyczy to w szczególności przedsięwzięć, które trwale dzieliłyby przestrzeń na sektory oraz były uciążliwe dla środowiska. Nie do przecenienia jest znaczenie prawidłowo wykonywanych raportów oddziaływania na środowisko dla wszelkich projektowanych inwestycji drogowych i budowlanych w dolinach rzecznych.

Dane dla Metropolii Krakowskiej zestawiono z danymi dla innych obszarów funkcjonalnych w kraju. Z analizy wynika, że Metropolia Warszawska wyróżnia się wysokim udziałem obszarów prawnie chronionych (49,7%), druga pod tym względem jest Metropolia Gdańsk-Gdynia-Sopot (38,6%) a następna Metropolia Krakowska (18,4%). Natomiast pod względem powierzchni objętej ochroną prawną Metropolię Krakowską wyprzedza tylko Wrocławski Obszar Funkcjonalny.

Obciążenie parków i terenów leśnych spowodowane jest ruchem rekreacyjno–turystycznym, który powoduje nieodwracalne zmiany w środowisku przyrodniczym. Krakowskie parki miejskie są obszarami zaprojektowanymi tak, aby przyjąć stosunkowo duże obciążenie ruchem rekreacyjno-turystycznym. W celu pogodzenia kwestii rekreacji z ochroną przyrody na terenie krakowskich parków miejskich powstają ekosfery. Są to obszary, które pozostawia się przyrodzie i nie ingeruje lub ogranicza się zabiegi do niezbędnego minimum (np. jednokrotne wiosenne lub jesienne koszenie łąk). Pozostawione są kłody martwego drzewa, niezgrabione liście i sterty gałęzi a wycinka drzew i krzewów ograniczona jest jedynie do zapewnienia bezpieczeństwa. Strefy te wzbogaca się w domami dla owadów i w miarę potrzeb budki dla ptaków, wiewiórek i nietoperzy[2]. W celu zwiększenia ochrony różnorodności biologicznej w tym korytarzy ekologicznych, a także rozwoju infrastruktury charakteryzującej się brakiem zamysłu i spójności architektonicznej z pejzażem regionu, następuje degradacja krajobrazu oraz fragmentacja i zubożenie siedlisk przyrodniczych powinny zostać podjęte niezbędna działania. Nasilenie ruchu turystycznego na obszarach cennych przyrodniczo wymaga opracowania i wdrożenia strategii zrównoważonego rozwoju turystyki na obszarach chronionych.

W przyszłości na terenie Metropolii Krakowskiej bardzo ważne jest zwiększenie liczby i równomiernego rozmieszczenia terenów zielonych dbając o ich wielofunkcyjny charakter, najlepiej jako błękitno-zielona infrastrukturę. Dodatkowo powinny być wprowadzone zasady korzystania z obszarów szczególnie cennych przyrodniczo oraz nacisk na wprowadzanie zielonych korytarzy łączących obszary zielone w ramach gmin i pomiędzy nimi (zielona obwodnica rowerowa). Inwentaryzacja obszarów zielni na obszarach gmin i zaprezentowanie ich na interaktywnej mapie pozwoli na promocję terenów rekreacyjno-wypoczynkowych.